Av Av Oddgeir Osland
Publisert 13. februar 2012 kl. 13:36
Kvifor ler vi av det plagsame? Tanken slo meg under ei ny oppsetjing av Lars Norén-stykket Natten är dagens mor, eg observerte korleis eg lo av den patetiske, alkoholiserte, manipulerande faren, lo av sjølvpåført liding og sjukdom, lo av korleis han sverdlaus fekta vilt mot fiktive fiendar, utfall som likevel påførte familien uboteleg skade, lo av ein sosialrealistisk fiksjon med høgst verkelege førebilete.
Tanken var nok også sådd av den kunnskapsrike, men svært alvorlege boka Sykdom som litteratur. Ideen er god: å vise korleis det litterære språket kan utvide forståinga vår av kva sjukdom er. Og han vert langt på veg realisert. 13 «diagnosar» (pest, influensa, lepra, syfilis, tuberkulose, aids, epilepsi, kreft, hjartesjukdom, anoreksi, hysteri, depresjon og sjølvmord) vert analyserte i ein androgyn tekst som kontinuerleg beveger seg mellom ulike emne, vert forma og omarbeidde med ulike retoriske grep.
Eitt emne er litterær analyse. Dette er dei mest omfattande og dei beste partia i boka. I denne reisa gjennom litteraturens sjukdomsjournalar, som set ord på eit utal måtar å leve med og tolke sjukdom på, vil mange val vere opplagde og velkjende for mange (som Boccaccio, Camus, Woolf, Jobs bok, Ibsen, Sontag, Duras, Dostojevskij). Men dei fleste vil også møte bøker som var ukjende, gløymde, bortlagde eller antatt irrelevante – for meg til dømes bøker av Siri Hustvedt, Lars Gustafsson, Sofi Oksanen, Bjørnson, Vigdis Hjorth, Fritz Zorn.
Eit anna emne er omgrepsanalyse, omgreps- og idehistorie, som etymologien til ord som kreft og epilepsi, dei historiske røtene til diagnosane («heilag anoreksi» blant kvinnelege helgenar), deira kulturelle forming og metaforiske verknadskraft (lepra som symbol på det ureine, epilepsien på det heilage, aidsens sjokkbølgjer). Det mange av oss kjenner til på overskriftsnivå, vert her tydeleggjort, samanfatta og vidareutvikla – stundom med aparte sidesprang, som når kapitlet om anoreksi vert innleidd med gastronomi og utviklingsliner i det franske kjøkken.
Eit tredje emne er ide(ologi)kritikk, særleg mot den medisinske disiplinen. Utgangspunktet er poengtert: Det medisinske språket er medikalsk. Drøftinga er meir unnvikande på spørsmålet: Under kva omstende skulle det gje seg ut for å vere meir enn det?
Eit fjerde emne er «metarefleksjon» over desse tre emna frå eit «høgare» abstraksjonsnivå. Det er det mest ujamne partiet i boka, særleg i den sjølvstendige analysen som har ambisjonar om å strekke seg utover formidling av inspirasjonskjelder som Deleuze og Kristeva. I kapitlet om lepra har den samlande teksten ein skakande nærleik til sjukdommen, medan kapitlet om sjølvmord er prega av ein skakande avstand. Her forsvarer ein «en tanke om selvmordet som en tilstand der det semiotiske i en bestemt forstand har bukket under for det symbolske, det vil si for språket som struktur, kulturen som lov. […] For selvmordet er en ’uartikulert replikk’, en ’implosjon’, en mono uten log».
Her vert det som elles er ein tendens til intellektuell reduksjonisme og svermeri, reindyrka. Slik fell også boka for eige grep. Medan føremålet var å setje det litterære språket i korrigerande kontrast til medisinens «objektiverande diskurs», får vi her presentert objektiverande språk ikledd humanvitskapleg, humanistisk kostyme.
Denne typen kvasialvor distanserer seg også frå det stille alvoret til mykje av den store litteraturen som boka presenterer, eit alvor som får meg til å tenke på Johnny Cash i American Recordings IV, den raspande stemma til ein døyande mann som har levd for lenge og opplevd for mykje av sjukdom og daude.
Ikkje at eg, etter å ha lese ut boka, ønskjer meg meir alvor, eg saknar ikkje eingong En landsbyprests dagbok. Her vert kritikken min usakleg, ein stemningsrapport – og dermed svært alvorleg: Dette er ei bok nesten blotta for humor. (Nesten: Ragnar Hovland er med.). Ikkje eingong syfilisen og aidsen sine ofte meir gledesfylte smitteårsaker har fått ein bitte liten plass. Virginia Woolfs eksistensielle influensa er skildra utan glimt av humoristisk distanse. Det er mykje gravalvor og lite galgenhumor.
Kvifor ler vi av det plagsame? Vi ler av det plagsame for å halde ut. Vi ler av det plagsame for å overleve, for ikkje å søkke permanent ned i alvorets mørke pøl. Vi ler av attkjenninga, av at vi opplever vår eiga plage som spesiell, men ser ho er universell. Vi ler for å forsone oss, for å finne saman. Livet er sanneleg plagsamt nok om ikkje vi også skal la vere å le av det. Vi ler fordi for oss, det kjensleladde, teiknsetjande dyret, er livet tragikomisk.
Eg går bort til bokhylla, stryk over bokryggane til Torgny Lindgren og Milan Kundera, nikkar til Arild Nyquist, smiler til gamle, fiktive, men for meg høgst reelle vener som Thomas F og Carl Lange. Og tenker på ei eldre kvinne eg kjenner. Som har levd så lenge og opplevd så mykje av sjukdom og daude at det nesten ikkje er til å halde ut. Men kvar gong eg snakkar med henne, kan ho ikkje la vere å le.
