Av Oddgeir Osland
Publisert 6. november 2017 kl. 16:06
Boka startar pedagogisk instruktivt med utviklinga og etableringa av pris- og inntektsmodellen PRIM, eit neppe heilt utilsikta akronym for modellbyggjaren Odd Aukrust – agronomsonen frå Tynset – ein av dei viktigaste sosialøkonomane i landet gjennom 40 år, og frå etableringa i 1967 til 1985 leiar for utvalet som er temaet for denne boka, Det tekniske berekningsutvalet for inntektsoppgjera (TBU).
Den detaljerte skildringa av PRIM gjer at vi får auga opp for korleis sosialøkonomar på den tida førestilte seg den prinsipielle sondringa mellom sak og vurdering: Aukrust analyserte historiske data om løns- og prisdanning, forma gjennom dei institusjonelle ordningane som prega norske inntektsoppgjer, og fann ein underliggjande hovudkurs for løns- og prisvekst som over tid skapte det han meinte var relativt rasjonelle avvegingar mellom rettferdig fordeling og konkurranseevne, ei slags tariffsystemet si usynlege hand. Hovudkursen kjem av realøkonomiske avvikskorrigerande mekanismar, men PRIM kunne medverke til eit kunnskapsgrunnlag for lønsoppgjera som, dersom det vart lagt til grunn, kunne redusere avvika. Dette var det nest beste alternativet når ein først hadde avgjort at eit så sentralt samfunnsøkonomisk verkemiddel som lønsnivået ikkje skulle avgjerast av styresmaktene (og dermed under sosialøkonomane sitt herredøme), men, med Aukrust sine ord, var «overlatt til fiksering gjennom forhandlinger bak lukkede dører av representanter for LO og NAF» (Norsk arbeidsgiverforening).
TBU var frå starten tenkt som den kompasstyrande handa for inntektspolitikken, gjennom fastsetjing av datagrunnlag og prognosar for korleis til dømes lønsvekst påverka prisvekst og konkurranseevne, i eit tariffsystem der konkurranseutsett industri skulle vere lønsleiande og dermed avgjerande for lønsvekst blant andre arbeidstakarar. Så var også LO og NAF dei einaste av interesseorganisasjonane som fekk plass ved bordet i utvalet, inntil tusenårsskiftet, då medlemsmassen til partane i offentleg sektor hadde gitt dei ei politisk kjøtvekt som gjorde det vanskeleg å halde dei utanfor. Interesserepresentasjonen frå partane og frå dei sentrale departementa var likevel alltid formidla og omforma gjennom den sosialøkonomiske ekspertisen, som frå starten sat på nesten alle stolane kring bordet.
Ein av dei mange kvalitetane ved boka er at ho viser korleis «tekniske» spørsmål om presisering og utvikling av modellgrunnlaget over femti år har vore institusjonelt forankra og dermed interesse- og verdiladde, og om den normative fellesskapen i utvalet, illustrert ved at det var NAFs representant, Olav Magnussen, som under drøftinga av konkurranseevneomgrepet i 1986 var den som tok til orde for at omgrepet måtte romme omsynet til «en akseptabel inntektsfordeling».
Men boka er også, og kanskje mest av alt, prega av at TBU her er eit prisme som kastar lys over så mange sider av norsk politikk gjennom femti år, ikkje berre lønsforhandlingar med tilhøyrande konfliktar, men også norsk økonomisk politikk i brei forstand, underliggjande økonomiske og sosiale strukturendringar som vekst i høgare utdanning og ein ekspanderande velferdsstat, og alt dette under skiftande regjeringar og konjunkturar. Boka fører oss fram gjennom innfasinga av oljepengar, via den eksepsjonelt sterke reallønsveksten frå tusenårsskiftet til 2013 – ein vekst som knapt kjenner sidestykke internasjonalt – heilt fram til i dag.
Slik er boka eit bakteppe for dagens økonomiske situasjon og dagens politiske regime. Her kan vi som lesarar berre undre oss, slik til dømes eg sit og lurar på om grunnlaget for rettferdig inntektsfordeling og norsk konkurranseevne no er i ferd med å erodere – i kombinasjon, sjølvsagt, men kanskje også kvar for seg?
