Av Av Oddgeir Osland
Publisert 9. mars 2012 kl. 10:16
Historikarfaget er, synest det for meg, ved sida av litteraturvitskapen den norske disiplinen som har den største førekomsten av skribentar med ein leseverdig, velformulert sakprosa. Kva grunnen kan vere, er ikkje godt å seie. Den språklege gullstandarden Jens Arup Seip sette, gjer nok sitt. Men kanskje er det nettopp den språklege omarbeidinga av språkleg materiale – som dei deler med litteraturvitarane – som skapar eit større språkleg register enn hos skribentar i mange andre disiplinar?
Professor Anne Kristine Børresens bok om professor Johan H.L. Vogt gjer ikkje skam på historikarlauget. Frå første setning vert Vogt – grunnleggjaren av den fysikalsk-kjemiske petrologien innafor geologien, først med sete ved Universitetet i Oslo, deretter ved NTH – portrettert med fin språkleg strek, som står godt til bileta og teikningane som elles pregar boka.
Forteljargrepet er konvensjonelt historiebiografisk – kronologisk og vidsynt. Kronologien styrer forteljinga frå fødselen i 1858, gjennom oppveksten som legeson i Tvedestrand, med røter i embetsstanden, gjennom studieår og professorgjerning, fram til han døydde som emeritus i 1932, 74 år gammal. Vidsynet viser seg gjennom skildringane av særdraga ved dei institusjonane Vogt vart prega av. Skuletida var omkransa av lov om almueskoler, gymnasåra av realartiumen sitt gjennombrot, universitetsåra av særdraga ved Det Kgl. Fredriks Universitet og etableringa av NTH. Vogts rolle som konsulent for industrien var omkransa av breiare utviklingstrekk i bergverksindustrien og dobbeltrolla som industri- og vitskapsbyggjar av dei politiske stridane om nasjonal eigarskap og universitetspolitikk – dei sistnemnde i ei tid då professortilsetjingar var stortingspolitikk.
Eit av særmerka ved boka er den detaljerte skildringa av vitskapleg praksis, tynnslipsmikroskopering, slaggstudiar, pendlinga mellom laboratorium, og feltarbeid – dei sistnemnde gjerne for NGU i arbeidande sommarferiar – ved nordnorske marmorleie, jernmalmen i Dunderdalen. Pendlinga mellom teori og praksis, men også det tette sambandet mellom dei, og dermed synleggjeringa av det vitskaplege støtteapparatet, som vaktmeisteren si sentrale rolle i laboratoriet, er skildra. I tillegg får vi høyre om pendlinga mellom inn- og utland, opphald ved Stockholms Högskola, Bergakademiet i Freiburg og på internasjonale konferansar og om pendlinga mellom vitskap, teknologi og industribygging. Vitskaparen Vogt (Børresens ord) var akademisk kosmopolitt og industriell nasjonalist: Kunnskapen vart utvikla og spreidd i eit internasjonalt nettverk av vitskapsmenn, men bruken av han hadde eit nasjonsbyggjande føremål.
Eit anna særmerke er merksemda ho gjev familiemannen Vogt. Tilhøvet til kone og barn er formidla gjennom brev og skildringar av den sosiale strukturen i embetsmannsfamilien. Hustrua Abigael sitt arbeid – sylting, safting, administrasjon av kokke- og stuejenter – får ein sentral plass, likeins diskusjonar i kvinnebladet Husmoderen. Tidsskrift for hus og hjem.
Kva grunngjev så valet av familien som analyseobjekt i eit studium av ein mann som først og fremst er kjend og analytisk interessant fordi han lekamleggjer relasjonen mellom naturvitskaplege og industrielle endringsprosessar? Sluttkapitlet gjev eit svar: Heimen var ein økonomisk, vitskapleg og kulturell ressurs i karrieren, ikkje berre oppvekstfamilien, men også den han stifta og levde i. Er grunngjevinga for det siste haldbar? Tja. For biografien til og om akkurat denne mannen: Ja. For analysen av det han fekk til som offentleg person: Neppe. Svaret på det kontrafaktiske spørsmålet – kunne den same Vogt klart det same utan å ha stifta familie? – er truleg, for ein gongs skuld, eintydig.
Den samfunnsteoretiske relevansen til dette faghistoriske bidraget er indirekte. Boka tek ikkje opp breiare teoretiske problemstillingar, men materialet ligg der, ferdig analysert, på eit detaljert og presist nivå for den som skulle ha slike interesser.
Børresen har teikna eit fint portrett av eit liv som er samanhengande i så mange tydingar av ordet. Det får meg til å tenkje på kontrasten til Arthur Omres splintra liv, skildra i ein av dei beste norske biografiane eg har lese, Espen Søbyes Ingen vei hjem, og på det samanhengande narrativet som dominerer biografisjangeren. Ikkje ein gong splintra liv vert gripne i eit splintra språk. Som turist og forskar i Paris vanka Vogt på Café de la Régence, også ein stamstad for samtidige som Edvard Munch, Knut Hamsun og Arne Garborg – alle prega av Nietzsche, apologeten og forløparen for samanbrotet av den samanhengande forteljinga.
I relasjonen til desse to områda, dei samfunnsteoretiske og litterære utviklingslinene dei siste hundreåra, er den historiefaglege kontinuiteten boka står i, mest slåande. Vogt ville nok lese boka med interesse, nikka her og der, smilt av ettertida sin dom, kanskje opponert her og der – men forstått klart kva han opponerte mot. Så også med Ernst Sars. Børresen høyrer til ved Vogts og Sars bord – ikkje hos dei andre. Men det er ei anna skål.
