«Er ikkje omorganisering av Arkivverket ei intern sak for etaten?» vart eg spurd for ei tid sidan. Svaret mitt var at det kunne den ha vore. Når det ikkje er slik, er det fordi den ikkje berre handlar om organiseringa av Arkivverket, men også om arkivpolitikk. Og her står forslaget om å avvikle statsarkiva som organisatoriske einingar sentralt.

 

Riksarkivarens framlegg til ny organisering – AV2020 – inneber at dagens geografiske inndeling blir erstatta av landsomfemnande avdelingar med underliggjande seksjonar, som skal vere uavhengige av geografi og med kvar sin nasjonale leiar. Dei tilsette i Riksarkivet og statsarkiva skal fordelast på seksjonane, som skal ha ansvar for oppgåver som til dømes tilsyn, dokumentasjonsforvaltning (mellom anna rettleiingstenester), bevaringsvurdering og avlevering, depot, skanning, tilgjengeliggjering og brukartenester. Av seksjonane er det berre depot og brukartenester som skal ha tilsette ved alle arbeidsstadar – noko som inneber at fleire av dei noverande statsarkiva ikkje lenger skal drive rettleiing eller tilsyn, og heller ikkje ha fullmakt til å ta imot større avleveringar av privatarkiv.

 

Når AV2020 foreslo at det regionale leiarnivået – statsarkivarane – skulle fjernast, skapte det på den eine sida frykt for at dette ville føre til at institusjonskompetansen ville forvitre, og svekka kompetanse om arkivbestanden føre til dårlegare brukarsørvis. På den andre sida – og her kjem arkivpolitikken inn for fullt – er det openbert at bortfall av regional leiarskap vil føre til store endringar i samarbeidet med andre aktørar i det regionale arkivlandskapet. Og det som la skam til skade, var at denne prosessen var planlagt gjennomført utan at desse aktørane var informert.

 

Ein kan spørje seg kvifor riksarkivaren valde denne framgangsmåten. Eg forstår det ikkje, men samanhengen med den statlege arkivpolitikken er ikkje vanskeleg å få auge på. Det som har særmerka denne er ein konsekvent neglisjering av ikkje-statlege arkiv. ABM-meldinga frå 1999 vart kritisert for dette, og likeins arkivmeldinga frå 2012, som ifølgje Landslaget for lokal og privatarkiv viste «… klart at ikke-statlig sektor overhodet ikke er blitt tatt hensyn til i den endelige meldingen. Dette oppleves som ignorering og statlig overstyring av kommunal sektor».

 

Premissane for denne politikken finn vi arkivlovas bestemmelsar om arkivansvaret, som forstår arkiv som forvaltningsdokumentasjon – og ikkje samfunnsdokumentasjon. Arkivlova vart vedtatt i 1992, og utgangspunktet for lova var NOUen «Samtidens arkiver – fremtidens kildegrunnlag: Arkivverkets presserende oppgaver» frå 1987. Og på den tida var Arkivverket heilt dominerande i arkivlandskapet – det fanst berre ein handfull ikkje-statlege arkivinstitusjonar med kanskje eit par titals tilsette. I dag er Arkivverket ein del av eit større arkivlandskap, der dei ikkje-statlege institusjonane har om lag like mange tilsette som dei statlege. Og i dette nye arkivlandskapet har det altså blitt etablert og utvikla samarbeid på mange område.

 

Avviklinga av statsarkiva vil få negative følgjer på særleg to område. Det regionale samarbeidet om bevaring av privatarkiv, som omfattar rammeverk (bevaringsplanar, nettverk) og arbeidsdeling mellom arkivinstitusjonar, museum og andre aktørar, vil bli skadelidande når den regionale statlege aktøren ikkje lenger vil ha dei fullmaktene som trengst for å delta i slikt samarbeid. Samtidig kan sentraliseringa av tilsyns- og rettleiingsfunksjonane føre til tilsyn og rettleiing utan nødvendig lokalkunnskap, noko som inneber svekka tenestekvalitet.

 

Eit ikkje usannsynleg scenario for 2020 kan vere at kommunereforma har ført til at 200 kommunar har opphøyrt å eksistere. Dette har skapt enorme utfordringar for IKAene (interkommunale arkiv, red.mrk.), som må handtere dei avslutta arkiva frå kommunane. Samtidig har inntektsgrunnlaget for IKAene blitt svekka, fordi mange små kommunar (som har relativt store tilskot pr innbyggjar) ikkje lenger vil finnast. Dersom statsarkiva i Trondheim, Bergen, Stavanger og Kongsberg i mellomtida har blitt fråtatt tilsyns- og rettleiingsfunksjonane: Korleis skal ein handtere ein slik situasjon?

 

Det er behov for endringar i det regionale arkivlandskapet. Dei interkommunale arkiva må styrkast – dei er ikkje dimensjonert for å løyse dei oppgåvene dei har i dag, og slett ikkje ei omfattande kommunereform. Statsarkiva kan heller ikkje halde fram som dei har gjort; om eit par tiår vil arkivstraumen til statsarkiva tørke ut – papir er utfasa og sentrale elektroniske løysingar har tatt over. Men framlegget i AV2020 kjem til feil tid, og føreskriv feil medisin til feil pasient. Behovet for statlege arkivinstitusjonar med eit visst sjølvstendig handlingsrom vil bli større ved kommunereforma. Det regionale arkivsamarbeidet må ikkje berre halde fram, men styrkast og utvidast. Og på sikt vil ei omorganisering av det regionale arkivlandskapet, som omfattar både statlege og kommunale arkivinstitusjonar, tvinge seg fram.

 

Min kritikk av AV2020 er at ein har sett på statens og Arkivverkets interne behov, og ikkje analysert dei samla utfordringane for bevaring – og danning – av arkiva i samfunnet, og korleis ein samla arkivsektor kan møte desse. Perspektivet med «samla samfunnsdokumentasjon», som ein ved andre høve gjerne framhevar, er i beste fall perifert i AV2020. Og hemmeleghaldet i prosessen har svekka tilliten til Arkivverket.

 

Saka om organiseringa skal etter planen opp i Stortinget 14. april. Bakgrunnen er dette representantforslag frå Heidi Greni, Per Olav Lundteigen og Kjersti Toppe:

 

I samband med førebuinga av denne saka, har det blitt hevda at riksarkivaren har ombestemt seg, slik at statsarkiva og statsarkivarane ikkje skal forsvinne. Riksarkivaren har 17.02.16 sendt ei «skisse» til KUD, og her framgår det at realiteten er at forslaget om nedlegging av statsarkiva berre blir sminka: «… navnene på arbeidsstedene (statsarkiv) opprettholdes i regionene» og det skal vere «… en regional leder fra Arkivverket på hvert arbeidssted. Vedkommende vil, i tillegg til «plassansvar», også ha nasjonalt ansvar for et fagområde i Arkivverket, som for eksempel tilsyn eller digitalisering. For at dette skal være en synlig og tydelig rolle også i regionene foreslår vi at dagens statsarkivarer, i tillegg til fagdirektør for sitt nasjonale ansvarsområde, også beholder statsarkivartittelen. På denne måten blir det ingen tvil om statsarkivenes regionale betydning».

 

Men den oppgåvefordelinga som opphavlege var foreslått i AV2020 står ved lag, og det er framleis berre depot og brukartenester som skal vere representert ved alle statsarkiva.

 

Kulturkomiteen har behandla forslaget frå dei tre, og gir samrøystes uttrykk for «forståelse for den uro for eventuell omorganisering av Riksarkivet og de åtte regionale statsarkivene som kommer frem i forslaget. Både måten og innholdet i en begrenset kommunikasjon omkring eventuelle endringer i organiseringen kunne gi grunnlag for en slik bekymring». Komiteen føreset «at regjeringen vil vurdere organiseringen av Arkivverket grundig, og at en eventuell omorganisering vil bli lagt frem for Stortinget på egnet måte. Komiteen støtter intensjonen i representantforslaget».

 

Kva som blir resultatet av stortingsbehandlinga er nok at komiteens synspunkt får tilslutning, noko som inneber at prosessen i Arkivverket blir starta opp att, med riksarkivarens skisse som utgangspunkt. Det er synd, fordi skadeverknadene for det samla arkivlandskapet – og samfunnets arkiv – kjem til å bli store.