Av Av Oddgeir Osland
Publisert 9. januar 2012 kl. 10:16
Kva er god skjønnlitteratur? Mange litteraturteoretikarar unngår, undergrev og problematiserer spørsmålet, på sitt beste fører det til tankevekkande innsikter og analysar, på sitt verste til vulgærsosiologisk objektivering av kunsten eller andre platitydar. Litteraturkritikarane, derimot, kan ikkje unngå spørsmålet. Heller ikkje vi alminnelege pasjonerte lesarar av skjønnlitteratur.
Sjølv held eg meg med tre hovudkriterium: det reint litterære – språkklangen, skriftstemma (som hos T.S. Eliot og Jon Fosse) –, forteljinga (som hos Anton Tsjekhov og Selma Lagerlöf) og – her manglar eg ord, men prøver likevel – humanismen, dette at teksten verkar forsonande og oppløftande for det skrøpelege mennesket og overfor det gåtefulle menneskelivet (som hos Wis?awa Szymborska og Isaac Bashevis Singer).
Slik tenker eg på noko eg tenkte ein gong, når eg tenker på Virginia Woolf – som hadde alt dette. Eg ber med meg den nye boka til Anka Ryall om akkurat Virginia Woolf, og går ein omveg forbi Litteraturhuset i Oslo. Det er fredag, og der samlar vår tids litterære krigshelt – riddaren av den moderne roman, riddaren av det nyvaska kjøkkengolv, riddaren av bleieskift og barndomstraume, dette forvridde spegelbiletet av tittelfiksjonsfiguren i Jacob’s Room, som døydde i første verdskrigen, og til soldatane våre som set livet på spel i Afghanistan – fullt hus og stor jubel for eit litterært prosjekt som vart etablert og overgått for åtti–nitti år sidan av (blant andre) nettopp Virginia Woolf.
Woolf skapte skarpskorne psykologiske og mellommenneskelege portrett, detaljrike skildringar av gjenstandar og lukter. Ho viste bileta frå mange vinklar, gjennom mange par auge. Og ho gjorde desse bileta gjennomsiktige, viste fram bakgrunnen, undergrunnen av tankar og minne der notid og fortid lever sitt uskiljelege samliv – som når måten solstrålen bryt sjøflata på, vekker til live for oss ein latter som var, og som når vi no minnest han, er. Undergrunnen av tankar og stemningar, som gjer eit minutts samvær til eit mangfald av filmar, men kvar med berre éin produsent, kvar med berre éin sjåar. Undergrunnen av tankar og stemningar, mørklagt for Den andre, i kontrast til det synlege, det vi ser, seier, høyrer. Undergrunnen som likevel er der, og av og til kjem til syne, men då kamuflert. Undergrunnen som gjer at den ein er, er så mangfaldig: identitetsrestar, relasjonsrestar, tusentals ulike «eg».
Dermed bryt den kronologiske forteljinga saman. Eit liv kan vare 300 år. Ein sommardag rommar mange dagar, henta frå ulike tidsrom. Denne indre, levande tida, dette indre livet, kan romme ein rikdom vi ikkje kan sjå hos Den andre. Det indre livet kan lette trykket frå sosiale konvensjonar og menneskeleg rangordning, lette smerta som røyndommen påfører ein. Lette, men sjeldan oppheve. Heller ikkje for Virginia Woolf, jentebarn i viktoriatida, prega av tidlege tap, kvinne i Bloomsbury og distansert vitne til to verdskrigar – den aggressive maskulinitetens søppeldynge. Desse røynslene kunne lettast av sjølvgransking, av å (om)skrive dei andre og seg sjølv, av å finne sitt eige rom. Men desse røynslene var kanskje, kva veit vi, opphavet til dei mange samanbrota, psykosane og til slutt: sjølvmordet.
Ryalls bok, derimot, er kronologisk. Dei sosiale innrammingane verkar rett nok nesten pliktskuldige, formulerte i eit nesten ordfattig språk, og det litterære og intellektuelle miljøet Woolf var del av, er nesten fråverande. Dei litterære analysane, derimot, er rikare både på språklege klangar og på innhald. Ryalls tolkingsnøkkelknippe opnar fleire rom, slik den tematiske breidda – skildringa og analysar av dei sentrale romanane, essaya og dagbøkene til Woolf – gjer det, for slike som meg, som denne boka er skriven for: oss som kjenner litt til og har lese litt av Woolf. Oss som har lyst til å vite meir, når ei samla framstilling av forfattarskapen hennar no – for første gong – ligg føre på norsk. Altfor sjeldan finn Ryall si eiga skriftstemme (det er konstaterande, og ikkje vondt, meint – dei færraste av oss gjer det). Men den språklege klangen av Woolfs ord og formuleringar, nennsamt sydde inn i teksten, gjev boka litterær verdi. Og Ryalls ord får ein sterkare klang når dei legg seg tett inntil Woolfs. Slik er boka ein døropnar til Virginia Woolfs forfattarskap, og til Kari Risviks og Merete Alfsens norske omsetjingar. Ein nøkkel til eit rom i det verkelege Litteraturhuset: den litterære kanon.
Kva består Woolfs humanisme i? Feminismen? Sjølvsagt. Den litterære humanismen er vanskelegare å begripe. Men det er noko der, i møtet mellom det nærgåande studiet av det daglege møtet mellom tidsbundne menneske og den distanserte, samlande teksten. «En fornemmelse av at det ikke finnes noe svar, av at livet, oppriktig betraktet, stiller spørsmål som vedblir å gjenlyde i det uendelige etter at historien er over.»
