Av Oddgeir Osland
Publisert 10. september 2018 kl. 13:35
Eg opnar Nynorsk litteraturhistorie med ein god porsjon skepsis.
Men skepsisen min vert overmanna av velvilje, etter nokre få sider, i det klarsynte innleiingskapitlet om Ivar Aasen – som forfattar: salmediktar, men også med skjemtedikt og antiromantiske naturdikt, denne blandinga av høgstil og det burleske, lått og alvor som peiker framover, langt framover. Mot Økland og Hovland, til dømes. Og framstillinga av mange andre av våre største forfattarar har tilsvarande kvalitetar.
Den overraskande velviljen får meg til å spørje. Korleis kunne vi likevel nytte boka til å vurdere og grunngje tesen om «det nynorske blikket»? For materialet er der.
Ei grunngjeving kunne tatt utgangspunkt i at nynorsk skriftspråk og litteratur erobra eit territorium. Det strekker seg frå Vestlandet utanfor byane, over fjellet og ned dalane i Oppland, Telemark, Buskerud og Agder-fylka. Sørbø løftar då også fram den geografiske utbreiinga av den nye litteraturen frå slutten av 1800-talet (som Vinje, Garborg og Sivle) , då språket også hadde sine enklavar i Trøndelag (Duun og Uppdal), framveksten av forfattarstemmer som har sin språklege heimstad i ein gitt natur og sosial struktur – og som omformar han.
Sørbø si bok omfattar langt meir enn den litterære kanon, ho er fylt av gløymde forfattarar, bestseljarane som ingen lenger les. Han viser korleis litteraturen ofte var forma av kulturelle og politiske rørsler (som pietismen, grundtvigianismen, fritenkjarane), og henta sitt konfliktstoff i dei livshaldningane som braut mot kvarandre når einskildmenneska skulle leve livet sitt innafor desse kulturelle handlingsrepertoara.
Materialet og framstillinga er imponerande, men det omfemnande leksikalske preget gjer at boka over lange periodar verkar som ei fint illustrert, men pliktskuldig refererande kaffibordsbok. Det gjeld ikkje minst i perioden frå 1980 og fram til i dag, der knapt nokon kan vere gløymde. Dette er også perioden då «nynorsk litteratur er i ferd med å misse førenamnet», han misser det tematiske særpreget sitt. Slik sett er boka eit testamente over nynorsk litteratur.
Ei anna grunngjeving kunne være at det er nokre særdrag ved dei sterke stemmene i den nynorske kanonen, stemmer som langt på veg definerer kva det å vere nynorsk er, på liknande vis som Whitman og Neruda tok språkleg herredømme og forma litteraturen og folket si sjølvforståing i høvesvis Nord- og Sør-Amerika. Men ein slik analyse fordrar ein djervskap a la den amerikanske litteraturvitaren Harold Bloom. Langt på veg trur eg Sørbø har materialet og oversynet som kunne gjort ein analyse av ulike tiders nynorske kanon mogleg. Det kunne, endå dristigare, vore knytt til ei tredje tilnærming til nynorskens litteraturhistorie, ein analyse av det nynorske språket, med sin struktur og klang, som i samklangen mellom dei store poetane.
Den nynorske kanonen, med røter 150 år attende. Dei enkle salmane og songane som bøyer seg for naturen og lagnaden, essaytradisjonen, mystikarane, gjendiktinga til slike som Moren Vesaas, fabulerande ortodoksi a la Fløgstad. Ikkje eitt blikk, men mange sterke språktenkemåtar. Sterke stemmer som har det til felles at dei definerer kva nynorsk og det nynorske landskapet er, og kanskje ikkje har til felles så mykje meir enn det? Men som markerer fråstand til det vi også finn i den litterære tradisjonen og i denne boka, det pompøse, det sjølvhøgtideleg sjølvforaktande. Kristne og sekulære misjonærar. Og kanskje ville vi finne andre fellesdrag blant dei sterke stemmene, som at mange av dei liksom held klokskapens boklærde kjelder løynde – for å halde ein samtale i gang i eit samfunn av likeverdige? – ein smålåten sjølvtryggleik som er langt meir enn det, men også berre det.
I det perspektivet treng ein kanskje ikkje stryke førenamnet i nynorsk litteratur likevel. Ein må leite etter dei stemmene som fornyar han. Radikalt eller berre originalt. Så kanskje kan ein presentere Fosse og Ravatn i same litterære univers, trass alt?
Les også:
