Hysteriet i Noreg har fått si sjukdomshistorie

Den 4/8. blev han søvnløs, sad og sturede, snakkede ikke, viste tegn til frygt, gjemte hovedet under sængetæppet, havde hallucinationer, f.ex. saa en mand med blanke sko og flos, denne mand vilde komme og tage ham.

Dette sitatet er frå pasientjournalen ved Gaustad asyl, om «kjørekarlen» som 28. august 1900 vert lagd inn med diagnosen «Insania hysterica». Sjukdommens «sandsynlige Aarsag»? «Masturbation og Drik.»

Hilde Bondevik

Hysteri i Norge. Et sykdomsportrett

Scandinavian Academic Press, 2019

407 sider

Rettl. pris: kr 449

Vi finn sitatet i boka Hysteri i Norge, ei bok om ein sjukdom som ikkje lenger finst. Dei symptoma diagnosen omfatta, har blitt innlemma i nye diagnosar, som variantar av personlegdomsforstyrring, diffuse lidingar, trøyttleikssyndrom og andre syndrom. Nye diagnosar med andre årsaksforklaringar, kodifiserte gjennom internasjonalt etablerte diagnosemanualar, diagnosar som fører til medisinering, innlegging og endra sjølvforståing. Vår tids medisinske credo er, som den gong, at behandling føreset diagnose.

Diagnosen er altså borte, men hysteri var i si tid ein omtala og utbreidd sjukdom. Han hadde gullalderen sin i perioden frå 1870 til 1915, som også er tidsperioden denne boka konsentrerer seg om. Og det var ein kvinnesjukdom. Rett nok finn vi mannlege innslag – som kjørekarlen – men då vart det gjerne forstått som arvelege sjukdomar blant menn som også hadde fått andre kvinnelege eigenskapar enn hysteri, eller som posttraumatiske reaksjonar på skakande (mannlege) livshendingar som krig og invalidiserande arbeidsulukker.

Boka skildrar hysteriet på tre felt: Fagmedisinens hysteri, med sine paradigmatiske forståingar av hysteri, der nevrologien og psykologien var dominerande, og der kjeldematerialet er fagmedisinske artiklar og debattar. Asylets hysteri, der pasientjournalen er hovudmaterialet. Og skjønnlitteraturens hysteri hjå samtidige forfattarar som Bjørnson, Hamsun, Ibsen og Skram.

Alle dei tre feltanalysane er solide og overtydande. Hysteriet i Noreg har fått si sjukdomshistorie.

Men etter kvart som eg les, grip eg meg i å lure på kva boka betyr for meg – utover desse (historiske) delinnsiktene. Spørsmålet mitt har dels samanheng med det overordna analytiske grepet i boka, der slike som Foucault og feministiske teoriar er sentrale. Grepet er forståeleg, det er fruktbart, det kan nesten oppfattast som naudsynt i møtet med eit kjønna psykiatrisk felt, men det har ein også ein pris – i 2019: Det byr på få overraskingar.

Motstanden min mot teksten har truleg også samanheng med eit anna problem: Alle delanalysane viser fortidige kunnskapsfelt som er prega av at dei sjukdommen råkar, sjeldan kjem til orde. Analysane er – kanskje særleg med unnatak av dei sjølvbiografiske romanane til Amalie Skram – objektiverande. Og det medisinske blikket sin objektiverande karakter blir reprodusert gjennom det notidige analytiske blikket som pregar boka sjølv. Noko av det urovekkande ved boka – for meg – er at Bondevik, ikkje ulikt dei ho studerer, ser ut til å kvile sjølvtrygt i dei paradigma og den prosaen ho nyttar, samstundes som noko av det urovekkande ved hysteriet si fortidige og notidige historie er kor lite vi kan kjenne oss trygge på, kor feilbarleg kunnskapen vår er.

Og noko av det urovekkande ved det feltet Bondevik studerer, er denne kontrasten mellom det diagnostiske språket og eit språk som nesten bryt saman hos dei som lid, når dei skal skildre si eiga liding. Der ute, ved språket si grense, finnes det skjønnlitterære føredøme i vår eiga samtid, blant slike som Sara Stridsberg og Lars Amund Vaage, litteratur som søkjer å etablere og undersøkje sprekkane mellom språket og den røyndomen det omtalar. Skjønnlitteratur som kan ha inspirasjonsverdi også for sakprosaistar.

Eg ser at Bondevik ser – og vil gjere meg merksam på – at dei sinnslidande ikkje kjem til orde. Og eg ser at ho gjer oss merksame på at vitskaplege og institusjonelt forankra kunnskapsformer er kontingente, feilbarlege, førebelse, av og til farlege. Men teksten hennar reflekterer ikkje at dette også gjeld dei kunnskapsformene som ho sjølv tek feste i.

Når eg legg frå meg denne boka, grip eg meg i å ønskje ei anna bok, ei meir søkjande bok, ei bok med eit språk prega av at det er utilstrekkeleg i møtet med det uforståelege. Det er kanskje noko urimeleg ved dette, å krevje meir av språket til historikarar og samfunnsvitarar som har røyndomens ytterpunkt (til dømes det som det vi i dag kallar psykiatri, eller Utøya) som emnet sitt, enn av språket til dei som studerer andre, meir umiddelbart røynlege område (som lønsdanning eller avgjerdsprosessar).

Urimeleg? Kanskje. Men det er nok der eg står. Ei bok bør også målast mot emnet sitt.